Mapa serwisu
Notice: Undefined index: l2 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133

Notice: Undefined index: l3 in /home/dialektologia/web/classes/maincontentclass.php on line 133
 | Gwara regionu (wersja rozszerzona)

 

Gwara regionu - Wielkopolska północna

Justyna Kobus
 
Gwary Wielkopolski północnej na przykładzie wybranych wsi
 
 

Wielkopolska północna jako region dialektologiczny jest wyróżniana we wszystkich podziałach dialektalnych, choć jej granice bywają określane różnie. Wydziela osobno gwary północnowielkopolskie Stanisław Urbańczyk

(zob. Mapa nr 1.) Zbliżone granice tej części regionu wyznaczył Zenon Sobierajski w Wyborze tekstów gwarowych z północnej Wielkopolski – zob. Mapa nr 2.

Natomiast Kazimierz Nitsch wyróżnia jako szóstą grupę w obrębie Wielkopolski właściwej „dialekt północno-wschodni” (zob. Mapa nr 3.)

 

Gwary Wielkopolski północnej zostaną przedstawione na przykładzie gwar trzech wsi uwzględnionych w niniejszym opracowaniu: Krzyszczewo, Wola Skorzęcka i Sienno (zob. Mapa regionu).
Zygmunt Zagórski, autor monografii poświęconej tej części dialektu wielkopolskiego, pisze: „Trudno jest wskazać elementy językowe, które by wyraźnie odcinały północną część od reszty Wielkopolski. Można tylko ogólnie stwierdzić, że pod względem językowym interesująca nas część Wielkopolski wyodrębnia się w pewnym stopniu i charakteryzuje: 1) zespołem cech grupujących się w różnych jej okolicach, a nie występujących gdzie indziej w Wielkopolsce […], 2) nasilaniem się częstości występowania niektórych właściwości językowych, zwłaszcza zaś tych, które nawiązują do Pomorza lub w ogóle do północnej Polski, oraz tych, które łączą nasz teren z zachodem Wielkopolski (i ewentualnie dalej z Łużycami” (Zagórski 1967: 58).

 

Za Z. Zagórskim przyjmijmy więc, że omawiana niżej gwara okolic Gniezna (częściowo) i Wągrowca należy do grupy gwar środkowej części północnej Wielkopolski (Zagórski 1967: 101). Gwary tej części dialektu nie posiadają „peryferycznych cech językowych (północnych, zachodnich i wschodnich)” (Zagórski 1967: 101). Gwary te wiążą się także z elementami językowymi środkowej Wielkopolski (prócz wspomnianych wyżej zachodniej Wielkopolski, ewentualnie Pomorza i Łużyc), przy czym granica ta jest nieostra.

 

1.1. Gwara wsi Krzyszczewo i Wola Skorzęcka (gm. i pow. Gniezno)

 
       1. Gwara mieszkańców wsi Krzyszczewo (K) i Wola Skorzęcka (WS) należy do dialektu wielkopolskiego. Teren gminy leży w większej części na obszarze poddialektalnym Wielkopolski środkowej, częściowo zajmuje także obszar Wielkopolski północnej. W związku z tym, że granica wewnątrzdialektalna jest do pewnego stopnia umowna, w języku mieszkańców omawianych miejscowości odnajdziemy zarówno cechy środkowo- jak i północnowielkopolskie. Ponadto specyficzne położenie omawianego obszaru sprawia, że widoczne są tu także wpływy kujawskie i wschodniowielkopolskie. Z uwagi na historyczną przynależność do zaboru pruskiego występują w lokalnej mowie germanizmy, zwłaszcza leksykalne. 
            2. Cechą charakterystyczną z zakresu fonetyki jest udźwięcznienie międzywyrazowe, np. (K): tak kiedyź mówili ..., tyż tag mówiom ...,  widłami na wózeg i sie wywozi ..., potem konig jechał ...; (WS): wieź i nasze huby …, ktoź umiał …, ktoź buduje …, jag jez obora … (zob. Fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie).
            3. Samogłoski pochylone w gwarze brzmią następująco: e ścieśnione wymawiane często jako i, np. (K): Gnizna, kamiń, wywiź, rorzutnikim, zimniaczki, lijce, jedzimy , (WS): jedzimy, osiemnaście, niemiecki, zdjiło, dziń, przewiw, mnij lub jako y, np. (K): rzymiń, kaczyniec, jestym, potym, przedtym, (WS): tyż, mlyczorka, myndel, tymu, rzymień; o pochylone jako ó, np. (K): nó, zakończony, (WS): kogóś, kóń, innygó, skóńczony; zaś a jako o: (WS): dzieciok, chłopok, gospodorz, pioch, rzodki, żelaźniok, nazwolać, słyszołem.
            4. Samogłoski nosowe – wymowa niejednorodna (synchroniczna i asynchroniczna), niekiedy zanika element nosowości, np. (K): tom, som, wsióm, mówióm, zemby, głemboka, przed orkom, wziońś, beńdzie, krenciło, powrzonsło, sonsiad, zaprzengły, geynś, ciongły, ściongneło, wiencej, (WS): usiońść, łenty, wracajom, zymby, umiom, monczka, ciongnik, drong, kalonka, koponka, ronczka,; pochylanie nosówek, np. (K): pińdzisiónt, głymbosz, łynciny, głymboka, kryńcić, (WS): okróngły, cióngnik, obryncz, pamintom, cińcie, jinczmień, wszyndzie, pińć.Zdarza się także odnosowienie, np. bydzie (WS).
            5. Występuje także labializacja samogłoskowa w nagłosie, np. (K):  łu jej!, ło!, łone, łojć, uosełka, (WS): łojć, łobcinać; przejście k w ch, np. (K): ktoś – chtoś oraz ch w k, np. (WS) na wierzchu – na wierzku; w (WS) odnotowano wymowę zmarzły, namarzły zamiast zmar-zły, namar-zły  oraz w rencach zamiast w renkach i śli zamiast szli.
            6. Typowe są tu: uproszczenia grup spółgłoskowych (zob. $grupy spółgłoskowe$)  zrzrz, np. rorzutnik (K), trz – szcz, np. oszcze, szczyc (K) i czeba, czy (trzy), paczeli (WS) , rdz – rz, np. barzej (K), ść – ś, np. przypuśmy (WS); spłynięcie się podwojonych spółgłosek w jedną, zwłaszcza kk w k, np. (K) i (WS): leki zamiast lekki; w (WS) częste są uproszczenia -ej do -y, np. z ty zamiast z tej, zrymowany zamiast zdejmowany, pryndzy zamiast prendzej. Zdarzają się różnice rodzaju (w stosunki do języka ogólnopolskiego), np. M l. poj. wuja (wuj, wujek) – (K), M. l.mn. chłopy zamiast chłopi, śmiecie zamiast śmieci (K), kuzyny zamiast kuzyni, rzeźniki zamiast rzeźnicy (WS)oraz odchylenia od przyjętego sposobu odmiany niektórych rzeczowników, np. M l.mn.: myndele zamiast myndle (WS), N l. mn.: koniami zamiast końmi (K) (WS), D l. mn.: kurów zamiast kur (K), ziorków zamiast ziarnek (WS), kupów zamiast kup (WS), D l. poj. r. m.: skosa zamiast skosu, brzega zamiast brzegu (WS), B l. poj. r. m.: kija zamiast kij, bata zamiast bat,  oraz czasowników, np. formy 1. os. l. mn. czasu przeszłego przyjmują końcówkę -m, np. zbieralim zamiast zbieraliśmy (K), bylim zamiast byliśmy, zbieralim zamiast zbieraliśmy, mielim zamiast mieliśmy, przestalim zamiast przestaliśmy, siolim zamiast sialiśmy, jeździlim zamiast jeździliśmy, kupowalim zamiast kupowaliśmy, płacilim zamiast płaciliśmy, chodzilim zamiast chodziliśmy, zgodzilim sie zamiast zgodziliśmy się. W (WS) występują także stare formy czasu przeszłego: stojał, cofneł, podniesło.
            7. Mieszkańcy Krzyszczewa i Woli Skórzeckiej odznaczają się zasobem leksykalnym składającym się ze słownictwa typowo lokalnego (względnie wielkopolskiego), np.(K): źrebiak, Andruś (spieszczenie imienia Andrzej), gonszczak, gonszczaczek, opołka, ryfka, cztyrykant, arfa, dupa, zielsko, łapkarka i in., (WS): mogiła, monczka, tył, klapa, bacioch, krukiewka, tośtać, tytka, wiśny, wilgny, huby, łapkować, krzyżok i in. oraz słownictwa ogólnopolskiego. W języku lokalnej ludności pojawiają się germanizmy, np. helka, rojber (K) kierat, dryl, szmyrgiel, gable, sztych (K) (WS), szajba, mendel, tytka, krymer, hela, zreperować (WS)i in.
Formacje słowotwórcze tworzone są za pomocą sufiksów (najczęstsze): -acz (np. ścinacz, wytrzonsacz, targacz – (K)), -aczka (kopaczka, przetrzonsaczka –(WS)) -ak/-ok (np. źrebiak, prosiak, cielak, proszczok – (K), dzieciok, żelaźniok, chłopok, kurczok – (WS)), -arka/-orka (np. łapkarka, dojarka, trawiarka, kosiarka – (K), sadzarka, mlyczorka, grabiorka, zwijarka – (WS)), -arnia (np. mlyczarnia – (K)), -arz/-orz (np. kosiarz, bekalorz – (K), gospodorz, kosiorz – (WS)), -ec (np. wolec, kaczyniec), -ek (np. dołeczek, lisek, kotek – (K), kierzek, tyłek, wałek – (WS)), -ik/-yk (np. konik, koszyk – (K), dołownik, śrutownik, gnojownik, barczyk – (WS)), -ica (np. kocica – (K), spodnica, gnojowica – (WS)), -icha (np. gonicha – (K)), -isko/-ysko (np. grabisko, bojewisko, klepisko, ściernisko – (K), kosisko, biczysko – (WS)), -ówka (np. końcówka, metrówka – (K), gnojówka, śmigówka – (WS)), -aty (np. kańciaty – (WS)).
Stosunkowo liczne są zdrobnienia, a nawet spieszczenia, np. (K): herbatka, widełki, helka, radełko, kupka, dołeczek, ziemniaczek, serduszko, lisek, świnka, konik, piesek, kotek, cieloczek, szczeniaczek, kiciuś, prosiaczek, kurczaczek, kaczuszka, gonszczaczek i in., (WS): kiełki, kierzek, oczko, chłoposzek, ziorka, drabinka, łepek mniej natomiast obserwuje się zgrubień, np.(K): snop, pyra, kły (‘kiełki ziemniaka’), (WS): gnojara, dziewucha.
Ciekawostki składniowe, np. (K): mieć o czymś myślenie – ‘mieć coś na myśli’, wyzywadź na kogoś – ‘wyzywać kogoś’, narobidź (sie) w konie – ‘dużo i ciężko pracować na roli z użyciem maszyn i urządzeń konnych’, dostać strachu – ‘przestraszyć się’, (WS): to już była ale wygoda, jeden musiał ale dobrze chodzić – ‘uwijać się, szybko wykonywać pracę’, robić w konikach – ‘pracować na roli z użyciem maszyn i urządzeń konnych’, wziońść sie na sposób – ‘wymyślić coś, znaleźć rozwiązanie’.
8. Obecnie język mieszkańców obydwu wsi ulega coraz silniejszemu wpływowi języka ogólnopolskiego; w sposób zdecydowany wpływa na tę sytuację dostępność mediów (Internet, telefonia komórkowa) oraz ułatwiony dostęp (praktycznie w każdym gospodarstwie obecnie jest samochód) do blisko położonych miast (Gniezno, Poznań). Pokolenie starsze odznacza troska o zachowanie dla potomnych opisów przeszłości, tradycyjnej mowy; częstsze jest tu również wskazywanie zapożyczeń (zwłaszcza niemieckich). Wśród osób młodych dominuje ogólna odmiana polszczyzny, choć zauważalne są także wyrazy i formy lokalne.
 
1.2. Gwara wsi Sienno[1] (gm. i pow. Wągrowiec)
 
Gwara badanej wsi Sienno należy do dialektu wielkopolskiego, a dokładniej, do jego północnej części, wykazującej powiązania z Krainą, Kujawami i Pomorzem. Gwara wsi to gwara niemazurząca (wymowa typu: czysto) z udźwięczniającą fonetyką międzywyrazową (np. tag mni wincy) (zob.{Fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie}). Wyjątkowo w okolicach Wielenia występują gwary mazurzące, czyli gwara tzw. Mazurów wieleńskich.
 
Wybrane zjawiska samogłoskowe
  • Samogłoski a e o ulegają ścieśnieniu i są wymawiane jako: o (downiej = dawniej), i (dopiro = dopiero), ó (wstawióne = wstawione) (zob. Samogłoski pochylone);
  • Wymowa samogłosek nosowych ę ą jest rozłożona w każdej pozycji: w śródgłosie przed spółgłoskami szczelinowymi (np. minso = mięso) i innymi, w wygłosie (przy czym ę w wygłosie traci nosowość) np. zimiom = ziemią, odparujom zam. odparują. Tak rozłożone nosówki często zachowują się jak samogłoski ustne i również ulegają ścieśnieniu, np. łynty = łęty;
  • Labializacja o nagłosowego, np. łocukrowane = ocukrowane;
Wybrane zjawiska spółgłoskowe
  • Upraszczanie grup spółgłoskowych, np. trz>cz (wieczynie = wietrzenie);
  • Upraszczanie wymowy podwojonej spółgłoski do jednej, np. przetem = przedtem;
  • Upraszczanie wygłosowej grup -ść do -ś, np. nieś zam. nieść, goś zam. gość;
  • Wymowa grupy -kt- jako -cht-, np. nichtórzy = niektórzy;
  • Zanik ł występującego między samogłoskami (bardzo częsta w formach czasu przeszłego rodzaju żeńskiego), np. nie suwaa = nie suwała;
Wybrane zjawiska morfologiczne
  • Rozpowszechnienie końcówki D. l.mn. rzeczowników rodzaju męskiego (-ów) również na rzeczowniki rodzaju żeńskiego czy nijakiego, np. lodówków = lodówek;
  • Uproszczona forma czasu przeszłego czasowników zawierających w bezokoliczniku cząstkę --, np. zamkło (się) = zamknęło (się);
  • Końcówka -m w formach 1. os. l.mn. czasu przeszłego i teraźniejszego, np. bylim, niesiem = byliśmy, niesiemy;
  • Wyrażanie czasu przeszłego w sposób analityczny (przez formy złożone), np. ja żem robił zam. robiłem (zob. Formy analityczne czasu przeszłego)
  • Przejście wygłosowego -ej > -ij/yjw przysłówkach, np. mnij = mniej.
  • Używanie spójnika jak w funkcji czasowej lub warunkowej, czyli zamiast gdy, jeśli.
Do cech starych, ale do niedawna jeszcze istniejących, należą:
  • Denazalizacja przed spółgłoskami szczelinowymi, np. geś, ksiożka = gęś, książka;
  • Dyftongiczna wymowa samogłosek, np. myjszyj = myszy;
  • Wymowa nagłosowych ra- i ja- jako re- i je-, np. redło = radło, jerzmo = jarzmo.
Odrębności leksykalne gwary Sienna:
  • Czuć – słyszeć
  • Gorzyć się – gniewać się
  • Łosina/łysina – czoło
  • Pyry/bulwy – ziemniaki
  • Zaś – później
  • Zrucić – zdjąć
  • Pytać się komuś (np. pytać się mamie) – pytać kogoś (np. pytać mamę)
 
 
Literatura cytowana:
Kazimierz Nitsch, 1960, Wybór polskich tekstów gwarowych, Warszawa.
Zenon Sobierajski, 1980, Teksty gwarowe z północnej Wielkopolski,Wrocław.
Stanisław Urbańczyk, 1962, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa, wyd. II.
Zygmunt Zagórski, 1967, Gwary północnej Wielkopolski, Poznań.
Zagórski Zygmunt, Wewnętrzne tendencje rozwojowe gwar północnowielkopolskich, Poznań 1967.


[1] B. Osowski: www.gwarypolskie.uw.edu.pl
Wersja podstawowa

 

 
 
 
 

 

 

ISBN: 978-83-62844-10-4 © by Authors. Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Program Operacyjny: „Dziedzictwo kulturowe / Kultura ludowa”). Wykonanie: ITKS